Hver eiga viðbrögðin að vera?

Niðurstöður könnunarinnar minnar hér til hliðar sýnir að sem betur fer veit meirihluti þátttakenda hvernig á að bregðast við ef grunur vaknar um að barn sé beitt ofbeldi.  En hún sýnir einnig að því miður er samt of stór hluti sem ekki veit hvernig á að bregðast við eða að vitneskjan er svo lítil að hann/hún treysti sér ekki til að bregðast við.

Í námi mínu í Kennaraháskólanum gerði ég meðal annars verkefni um ofbeldismál.  Við áttum að gera grein fyrir því ofbeldi sem gæti komið upp á stórviðburðum og gera grein fyrir hvernig ábyrgðarmenn ættu að bregðast við og hvert væri hægt að leita eftir stuðningi.  Ég ætla að setja hér inn hluta þessa verkefnis. 

Í dag set ég inn um nauðganir og kynferðislegt ofbeldi en mun seinna setja inn um kynferðislega áreitni, heimilisofbeldi og einelti seinna.  Ég set þetta bara beint inn og því er textin orðaður miðað við að um stórviðburð sé að ræða en viðbrögðin eru samt sem áður þau sömu þrátt fyrir að um aðrar aðstæður sé að ræða.

 

Nauðgun 

Nauðgun er einn af alvarlegustu glæpum sem beinast að einstaklingnum og er aðeins mannsmorð litið alvarlegri augum samkvæmt hegningarlögum. 

Nauðgun skilgreinum  við sem kynferðislegt ofbeldi þar sem einhver þrengir sér

eða gerir tilraun til að þrengja sér inn í líkama annarrar manneskju gegn vilja

hennar og brýtur þar með sjálfsákvörðunarrétt og sjálfsstjórn hennar á bak aftur. [1]

Enginn veit með vissu hve algengar nauðganir eru en samkvæmt viðurkenndum bandarískum könnunum kemur fram að 44% kvenna hafi að minnsta kosti mátt þola eina nauðgun eða nauðgunartilraun [2]

Það er því nokkuð ljóst að nauðganir eru vandi sem við þurfum að vita hvernig á að bregðast við þegar við störfum með hóp af fólki.

Nauðganir hafa því miður alltaf verið vandi útihátíða og annarra stórra viðburða til dæmis og því nauðsynlegt að vita hvernig bregðast á við ef upp koma slík mál.  Þó ber jafnframt að hafa í huga að líklegt er að nauðgunarmál komi ekki upp á yfirborðið fyrr en eftir nokkurn tíma.  Ef á að vera góður grundvöllur fyrir kæru er þó stareindin sú að nauðgun þarf að tilkynna helst innan sólahrings til að hægt sé að framkvæma læknisskoðun sem síðar getur reynst mikilvæg í sambandi við sönnunarbyrgði málsins.  Læknisskoðun er jafnframt heilsufarslegt öryggisatriði fyrir konuna þar sem athugað er með kynsjúkdóma og annað í henni.

 

Mikilvægt er að hafa þekkingu á, að meðferð nauðgunarmála er mismunandi eftir því hvort brotaþoli er yngri eða eldri en 18 ára.

 

Yngri en 18 ára:  Nauðgunin skal tilkynnt lögreglu og/eða barnaverndarnefnd í því barnaverndar- og/eða lögregluumdæmi sem nauðgunin fór fram í.  Lögreglan hefur rannsókn málsins, á því að hafa samband við viðkomandi barnaverndarnefnd hafi henni ekki verið tilkynnt um málið.  Barnaverndarnefnd getur vísað málinu til Barnahúss til rannsóknar en það er oft betra fyrir brotaþola þar sem öll málsmeðferð og yfirheyrslur vegna málsins fara þá fram á einum stað.  Lögreglu ber skylda til að tilnefna réttargæslumann fyrir brotaþola sem er yngri en 18 ára en hlutverk hans er að gæta hagsmuna brotaþola og veita honum aðstoð í málinu.

 

Eldri en 18 ára:  Best er ef þolandi nauðgunar beri fram kæru strax eða stuttu eftir að atburðurinn á sér stað.  Brotaþoli kærir til lögreglunnar sem yfirleitt byrjar á að taka skýrslu af viðkomandi um atburðinn.    Í Reykjavík og á Akureyri er rekin neyðarmóttaka fyrir þolendur nauðgana 14 ára og eldri þar sem þeir fá fyrstu líkamlegu og tilfinningalegu bráðaaðhlynningu og því best ef hægt er að fá viðkomandi til að fara þangað.  Neyðarmóttakan er í nánu samstarfi við Stígamót og þar fer fram læknisskoðun og gert að áverkum sem og að viðkomandi fær réttargæslumann.  Vilji viðkomandi kæra er rannsóknarlögregla kvödd á staðinn (sé hann eldri en 18 ára).  Auk þess fær brotaþoli boð um tíu stuðningsviðtöl við sálfræðing eða félagsráðgjafa [3]

 

Kynferðislegt ofbeldi

Ekki er algengt að kynferðislegt ofbeldi sé framkvæmt á stórum samkomum þó að vissulega þekkist það.   Kynferðislegt ofbeldi á sér stað að langstærstum hluta innan veggja heimilanna.  Þó er nauðsynlegt að þekkja til þessara mála því stórir viðburðir eða hluti þeirra gætu orðið til þess að barn eða unglingur opni sig og tali um ef það hefur verð eða er beitt kynferðislegu ofbeldi.

Á vef samtakanna Blátt áfram má lesa eftirfarandi lýsingu á þessu ofbeldi

Hvers kyns kynferðisleg athöfn milli fullorðins einstaklings og ólögráða einstaklings þar sem annar aðilinn hefur vald yfir hinum eða tveggja ólögráða einstaklinga þar sem annar aðilinn hefur vald yfir hinum.[4]

 

Stígamót skilgreina kynferðisofbeldi eftirfarandi hátt:

Við gerum greinarmun á kynferðisofbeldi gagnvart börnum og sifjaspellum.  Kynferðisofbeldi gagnvart börnum er yfirhugtak.  Undir það falla sifjaspell, kynferðisofbeldi ókunnugra gagnvart börnum, barnavændi og barnaklám, þ.e. þegar börn eru notuð í klámmyndum.  Sifjaspell eru algengasta form kynferðisofbeldis á börnum.

Sifjaspell skilgreinum við sem allt kynferðislegt atferli milli einstaklinga, sem

tengdir eru tengslum trausts, og þar sem annar aðilinn vill ekki slíkt atferli, en er

undirgefinn og háður ofbeldismanninum á einhvern máta.[5]

Þar segir jafnframt:  með kynferðislegu atferli er t.d. átt við hver konar þukl eða káf á kynfærðum, að neyða börn til að hlusta á eða horfa á klám, að ofbeldismaður lætur barna fróa sér og/eða fróar því, á við barnið samfarir, hvort sem er í munn legglöng eða endaþarm með fingri, getnaðarlim eða hlutum. [6]

 

Mjög erfitt er að segja til um hve algengt kynferðislegt ofbeldi og sifjaspell er en það hafa þó verið gerðar víðtækar kannanir á þessum málum.  Þær kannanir sem eru hvað vandaðastar hafa verið gerðar í bandaríkjunum og sýna að 16% stúlkna höfðu orðið fyrir sifjaspelli fyrir 18 ára aldur og 12% fyrir 14 ára aldur.  Almennt benda kannanir á að einn drengur á móti hverjum fjórum stúlkum verði fyrir sifjaspellum [7]

 

Af þessum upplýsingum getum við dregið þá ályktun að það er nokkuð öruggt að við sem störfum með börnum og unglingum erum að starfa með einum eða fleirum sem hafa orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi.  Það er því mikilvægt að þekkja merkin, hvernig á að bregðast við opni viðkomandi sig um þessi mál og hvert hægt er að leita eftir upplýsingum og stuðning.  Það er ekki einungis mikilvægt fyrir okkur að þekkja hvernig bregðast á við opni sig einhver um þessi mál heldur þurfum við ávallt að hafa í huga að það er lagaleg skylda okkar að tilkynna ef vaknar grunur um að barn eða unglingur sé beittur kynferðislegu ofbeldi.  Láttu barnið njóta vafans og ekki hika við að tilkynna!!

Samkvæmt 16 gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 ber hverjum þeim sem hefur ástæðu til að ætla að barn búi við ofbeldi eða áreitni skylda til að tilkynna það barnaverndarnefnd.  Í 17 gr. sömu laga er sérstök áhersla lögð á tilkynningarskyldu þeirra sem starfa með börnum.  Nánari upplýsingar um tilkynningaskyldu og íslensk lög er að finna á www.bvs.is undir: lög og reglugerðir.

Hafa skal í huga, að tilkynna ber grun um misnotkun og að sá sem tilkynnir þarf ekki og má ekki hefja sjálfstæða rannsókn eða aðrar aðgerðir vegna málsins. 

Ef um börn undir lögaldri er að ræða, ber að tilkynna það til barnaverndarnefnda.  Er þá fyrst og fremst leitað til barnaverndarnefndar þar sem barnið býr.  Barnaverndarnefndir starfa í öllum bæjarfélögum.  Nánari upplýsingar um þær má  finna á heimasíðu Barnaverndarstofu, www.bvs.is  Þar eru einnig upplýsingar um hvernig beri að bregðast við, ef grunur leikur á að brotið hafið verið á barni.  Barnaverndarnefndir hafa yfir að ráða sérhæfðu starfsfólki sem tekur við tilkynningum og gerir viðeigandi ráðstafanir í framhaldi af því.[8]

 

Hvernig bregðumst við við ef grunur eða vissa vaknar um kynferðisofbeldi?

Vandaðu þín viðbrögð.  Þín mesta ábyrgð er að sýna ekki heiftarleg viðbrögð vegna ofbeldisins.  Skildu að þitt sjónarmið og skilningur eru mikilvæg skilaboð sem barnið fær frá þér og því mikilvægt að þú sért búin að fara í gegnum þetta með sjálfum þér.

Þú veist hvernig þú munt bregðast við ef barnið dettur af hjólinu og þarf að fara á slysavarðstofuna.  Þú ert búinn að fara yfir það í huganum, heldur því ró þinni og ferð með barnið til læknis. [9]

Mjög mikilvægt er að fá inn annan fullorðin til stuðnings ef þú finnur að þín viðbrögð eru til dæmis þannig að þú ræður ekki við reiði, fordóma eða tilfinningar þínar á annan hátt.  Best er ef barnið eða unglingurinn samþykkir að þið fáið aðstoð annars aðila ef svo ber við en ef ekki þarftu að reyna að koma því þannig við að þú getir fengið ráð og stuðning með áframhaldið áður en haldið er áfram að vinna í málinu.

Fyrst og fremst þurfum við að horfast í augu við og viðurkenna að kynferðislegt ofbeldi er veruleiki margra barna og það á sér stað í allskyns fjölskyldum og hugsanlega líka í þinni fjölskyldu.

Þetta á jafnframt við þegar um nauðgunarmál er að ræða sem og kynferðislega áreitni.

 

Hvað á að gera þegar barn/unglingur segir frá? 

Það er aldrei auðvelt fyrir barn/ungling að greina frá kynferðisofbeldi eða öðru ofbeldi.  Oft hefur barnið þurft að telja í sig kjark í langan tíma og stundum segir barnið frá slíku án þess að ætla sér það.  Reyndar er það svo að fæst börn segja frá séu þau beitt kynferðislegu ofbeldi heldur verður það best varðveitta leyndarmál þess.   Ef barnið tekur það skref að segja frá slíkri reynslu er mikilvægt að bregðast rétt við.

 

• Trúðu barninu
• Tilkynntu málið til Barnaverndarnefndar.
• Láttu barnið vita að það var rétt að segja frá.
• Fullvissaðu barnið um að ofbeldið sé ekki því að kenna.
• Hlustaðu á barnið en ekki yfirheyra það. Spurðu almennra spurninga til að ganga úr skugga um að þú skiljir það rétt en leifðu því að ráða ferðinni.
• Segðu barninu að þú heyrir það sem það er að segja.  Það skiptir þó miklu máli að vekja ekki falskar vonir hjá barninu með því til dæmis að segja “nú veðrur allt gott fyrst þú sagðir mér frá þessu”.  Vertu hreinskilinn varðandi það sem þú hefur vald til að gera.  Ekki gefa loforð sem þú getur ekki staðið við.
• Mundu að þín viðbrögð skipta máli fyrir horfur barnsins og hvernig það tekst á við afleiðingar ofbeldisins.  Miklu máli skiptir að taka ekki ráðin af viðkomandi heldur reyna að aðstoða hann við að finna eigin lausnir.  Það þýðir þó ekki að láta viðkomandi bera ábyrgð á hvort málið er gert opinbert eða ekki heldur virðing á rétti viðkomandi að hafa eitthvað að segja til um framgang málsins og framtíð sína.
• Flýttu þér hægt, hugsaðu ráð þitt og gerðu ekkert í fljótræði. 
• Reyndu ekki að koma á eða stuðla á neinn hátt að fundi foreldra barns og ofbeldismanns. 
• Mundu að það að beita barn kynferðislegu ofbeldi er refsivert og varðar við hegningarlög.  Opinber meðferð slíkra mála á að vera í höndum lögreglu og barnaverndarnefnda.  Þú getur hins vegar veitt barninu/unglingnum ómetanlegan stuðning.  Það þarf á öllum þínum stuðningi og skilningi að halda svo lengi sem það sjálft vill.

[1]  Stígamót, Ársskýrsla 2003:16

 

[2] Dr. Guðrún Jónsdóttir, Nauðgun 1993:9

[3]  Dr. Guðrún Jónsdóttir, Nauðgun 1993:43-44

[4]  Blátt áfram - Björt framtíð 2005

[5]  Dr. Guðrún Jónsdóttir, Sifjaspell 1993:6

[6]  Dr. Guðrún Jónsdóttir, Sifjaspell 1993:6

[7] Dr. Guðrún Jónsdóttir, Sifjaspell 1993:11

 

[8] Blátt áfram – Björt framtíð 2005

[9] Blátt áfram – Björt framtíð 2005